چهارشنبه‌سوری ۱۴۰۰ کی است؟ رسوم برگزاری چهارشنبه سوری

اغلب ما می‌دانیم که چهارشنبه سوری کی است اما اینکه چرا در این روز یک سری رسوم خاص مانند پریدن از روی آتش یا مراسم قاشق زنی انجام می‌شود بر اغلب ما پوشیده است. در این مطلب ضمن بررسی نحوه برگزاری چهارشنبه سوری در ایران باستان به بررسی تفضیلی آداب و رسوم این روز و ریشه پیدایش آن می‌پردازیم. اطلاعات جالب و جدیدی در خصوص چهارشنبه سوری وجود دارد که شما نمی‌دانید و در این مطلب با آن آشنا می‌شوید.

چهارشنبه سوری چه روزی است ؟

برای اینکه دریابیم چهارشنبه سوری کی است؟ و چرا این روز به این شکل نامگذاری گردیده باید به دو نگرش گوناگون در این روز نگاهی بیا‌ندازیم. پیش از هر چیز ذکر این نکته را لازم می‌دانیم که به چهارشنبه سوری، جشن سوری نیز می‌گویند. این جشن به عنوان یکی از جشن‌های اصلی و مهم ایرانیان از گذشته تاکنون بوده، که در سه شنبه آخر سال برگزار می‌گردیده و همچنان هم به منوال سابق با کمی تغییر ادامه دارد.

واژه سور با معنی لغوی جشن، نشاط، شادمانی و عیش بوده و البته برخی دیگر هم سور به کار رفته در عنوان چهارشنبه سوری را به معنای سرخ می‌دانند. وجود شواهدی همچون اینکه در پهلوی نیز سوری را به معنای سرخی می‌دانستند، یا سول هم معنی خورشید بوده و هر دو این واژه‌ها یعنی سور و سول از یک خانواده هستند، دلیلی بر اثبات معنای سرخی به کار رفته در چهارشنبه سوری است. البته اینکه مترادف معنایی گل سوری، گل سرخ می‌باشد هم باعث گردیده نظر دوم یعنی جشن سرخ در خصوص این اصطلاح مقبول‌‌تر افتد.

سابق بر این در برخی از نواحی ایران همچون اصفهان هم این روز را با نام چارشمبه سُرخی نامگذاری کرده بودند و سایر گویش‌های همچون لری، کردی، بختیاری و پشتو هم سوری را با سور یا سُهر به معنی سرخی یکسان می‌دانستند. حال که دریافتیم چهارشنبه سوری یعنی چهارشنبه سرخ یا قرمز است به سراغ پیشینه تاریخی این روز خوش آب و رنگ برویم.

پیشینه تاریخی چهارشنبه سوری

ابراهیم پورداوود ایران شناس معاصر این روز را هم ریشه با یکی از آئین‌های زرتشتی و جشن نزول فروهرا دانسته که شش روز پیش از آغاز سال جدید برگزار می‌گردیده. برخی دیگر این روز را تحول یافته جشن سده آئین بزرگ زرتشتیان می‌دانند که البته این احتمال بسیار بعید به نظر می‌رسد. در تاریخ بخارایی نیز با عنوان شب سوری کوچک اشاره‌ای به این مراسم گردیده است و اینکه چرا  در این مراسم آتش برافروخته می‌شده را یادگاری از عبور سیاوش از آتش می‌دانستند.

 اگر بخواهیم به صورت خلاصه وار در خصوص اتفاقاتی که به این روز نسبت داده شده برایتان بگوئیم می‌توانیم به قیام مختار ثقفی و آتش برافروختن یاران مختار بر روی بام خانه‌ها، پیروزی مختار بر قاتلان حسین بی علی، آغاز قیام ابومسلم خراسانی و در آخر نقل ابوریحان بیرونی مبنی بر از بین بردن آلودگی‌های و عناصر ناسالم هوا توسط برافروختن آتش اشاره کنیم.

چنانچه بخواهیم از دید غیر آیینی به پیشینه تاریخی چهارشنبه سوری نگاهی داشته باشیم می‌‌توانیم بگوئیم، برافروختن آتش در این روز  برای گندزدایی و کاربردهای بهداشتی و رفتن به استقبال سال جدید بوده است. علاوه بر این جنبه نظافتی در ادامه به سایر آداب و رسوم این روز به صورت مفصل‌تر می‌پردازیم. قبل از پرداختن به این آئیین‌ها بد نیست بدانید که هندوها و پاکستانی‌ها هم همانند ما در آخرین چهارشنبه سال جشنی همچون چهارشنبه سوری برگزار می‌کنند.

آئین‌ها و نحوه برگزاری چهارشنبه سوری در ایران باستان

در میان آئین‌های این روز مهم‌ترین آنها آتش افروزی و جمع‌آوری هیزم و خار و خاشاک برای بر افروختن آتش است. در ادامه به سنت‌های ۴ گانه این روز اشاره‌ای خواهیم داشت.

۱- آتش‌بازی

در گذشته اهالی محله یا روستاها برای تامین آتش چهارشنبه سوری، از چند روز قبل دست به کار شده و به جمع آوری هیزم و بوته‌های خشک می‌پرداختند. البته در برخی مواقع هم سوخت این آتش از ضایعات بر جای مانده از زمین‌های کشاورزی تامین می‌گردیده. آتش معمولا در پشت بام خانه‌ها، حیاط، میدان اصلی روستا یا خیابان‌های شهر برافروخته می‌شده و ترتیب گذاشتن کومه‌های آتش هم از ۱، ۳، ۵ تا ۷ کومه با فاصله چندمتری از یکدیگر بوده است.

این کومه‌ها معمولا در زمان غروب آفتاب یا پس از آن سوزانده می‌شدند و تمامی افراد حاضر در محل از زن و مرد گرفته تا بچه از روی آن پریده و همزمان شعر «سرخی تو از من، زردی من از تو» یا «غم برو، شادی بیا، محنت برو، روزی بیا! » را سر می‌دادند. مردمان پیشین باور داشتند که اجرای این آئین و خواندن این شعر آنها را از شر هرگونه زردی یعنی بیماری در امان نگه می‌دارد. اینکه چه اتفاقی برای خاکستر بر جای مانده از آتش‌ها می‌افتد هم نقلی‌ شنیدنی و جالبی است.

در صورت برگزار شدن مراسم آتش بازی در حیاط یکی از اعضای خانواده که معمولا از میان دختر بچه‌ها انتخاب می‌گردیده خاکسترها را جمع کرده و به چهارراه انباشت خاکستر می‌برد. وقتی این فرد به خانه باز می‌گردد و در می‌زند سایر اهالی خانه از او می‌پرسند «کیست؟» جواب «منم» از کجا آمدی ؟ او پاسخ می‌دهد «از عروسی» و باز هم سوال می‌کنند چه چیزی برایمان آورده‌ای و جواب چیزی نیست جز «سلامتی» و به این ترتیب در به روی او گشوده می‌شود.

البته در ۱۳۰۰ سال پیش رسم بوده که در شب چهارشنبه سوری مردان با اسلحه‌های خود تیرهای هوایی می‌زدند ولی با ممنوع شدن حمل سلاح این رسم جای خود را به ترقه بازی کنونی داده. هرچند ساخت نارنجک‌های دست ساز و انفجارهای مهیب دست کمی از تیر اندازی ندارد و عملا این رسم را به حاشیه برده و فضای این روز را به زمین جنگ مبدل ساخته است.

۲- فال گرفتن

اغلب ما فال گرفتن را با تفال زدن به حافظ یکی می‌دانیم در حالی که شیوه فال گرفتن در شب چهارشنبه سوری متفاوت است. برای گرفتن این فال جوانان خانواده یا محل دور هم جمع شده و  کوزه دهن گشاد کوچکی را برمی‌دارند و به دور از چشم دیگران نشانه‌ها و اشعاری چند از شاعران دوره خود را بر کاغذ نوشته و در درون کوزه می‌اندازند. سپس دختر بچه‌ای در کوزه دست کرده و یکی از اشعار را درآورده و می‌خواند و به دنبال آن شیئی را از کوزه در می‌آورد. در حقیقت این شی نشانه آن است که شعر خوانده شده متعلق به صاحب آن شی است.

۳- قاشق زنی

اجرای مراسم قاشق زنی به این صورت است که دختران و پسران جوان با پوشیدن چادر سعی در مخفی کردن صورتشان کرده و به همراه یک کاسه و قاشق به در خانه همسایه‌ها می‌روند و با زدن قاشق به ظرف سعی در جلب توجه اعضای خانه می‌کنند. صاحب خانه ظرف قاشق زنان را با تنقلاتی همچون آجیل، شیرینی، نقل و نبات یا پول پر می‌کند و این روال با رفتن به در خانه سایر همسایگان همچنان ادامه می‌یابد.

 اینکه چه چیزی باعث شکل گیری رسم قاشق زنی گردیده را به رستاخیز اموات و بازگشت آنها در پایان هر سال به میان زندگان ربط داده‌اند. پوشاندن صورت قاشق زنان هم در حقیقت نمادی از سر زدن ارواح به منزل بازماندگانشان است و در حقیقت زندگان برای یاد بود افرادی که اکنون کنارشان نیستند و برکت بخشیدن به زندگیشان با هدایایی کاسه‌های قاشق زنان را پر می‌کنند. جالب است که در اوستا هم قاشق زنی را اینگونه تعبیر کرده‌اند، استفاده ارواح از زبان بدنی دیگری به جای زبان گفتاری خودشان.

۴- آجیل چهارشنبه سوری

یکی از تنقلات مرسوم که در شب چهارشنبه سوری پخش می‌شود آجیل مشکل گشا یا آجیل چهارشنبه سوری است که شامل هفت مغز مختلف بوده و به نیت‌های گوناگونی نذر می‌شود. هرچند که سعید نفیسی،  تاریخ نگار این آجیل را در دسته آئین‌های شب چهارشنبه سوری نمی‌داند اما همچنان می‌گوید، کسانی که به این موضوع باور دارند نذر خود را در شب چهارشنبه سوری ادا می‌کنند.

سایر اسامی و نام‌های شب چهارشنبه سوری در گویش‌های محلی:

اردبیل، گول چارشَمبه

گیلان ، گوله-گوله چارشمبه

کردستان، کوله چوارشمبه

غروه، چوارشمبه-کولی

 اصفهان، چارشمبه-سُرخی

 

سئوالات متداول

آیا چهارشنبه سوری در ایران همواره مرسوم بوده؟

بله مراسم چهارشنبه سوری در ایران و برخی از کشورهای دیگر همچون هندوستان و پاکستان با سبک و سیاقی تقریبا مشابه امروز رایج بوده است.

 چهارشنبه سوری ۱۴۰۰ کی است؟

چهارشنبه سوری سال ۱۴۰۰ مصادف با روز سه‌شنبه ۲۴ اسفند ماه است.